Onderzoekers van Amsterdam UMC hebben voor het eerst aangetoond dat een experimenteel HIV-vaccin bij mensen specifieke voorlopercellen kan activeren die brede neutraliserende antistoffen kunnen produceren. Deze mijlpaal in de vaccinontwikkeling biedt nieuwe hoop in de strijd tegen een virus dat wereldwijd dagelijks 3.600 nieuwe infecties veroorzaakt en jaarlijks meer dan 600.000 levens eist.
Het baanbrekende onderzoek werd geleid door Tom Caniels, postdoctoraal onderzoeker aan Amsterdam UMC, en Rogier Sanders, hoogleraar virologie aan Amsterdam UMC. De resultaten van deze fase 1-studie zijn gepubliceerd in wetenschapspublicatie Science. Het onderzoek vond plaats in samenwerking met Rockefeller University, Weill Cornell Medicine en negen andere Amerikaanse partners.
HIV vormt een unieke uitdaging voor vaccinontwikkeling vanwege zijn extreme genetische variabiliteit. Een effectief preventief vaccin moet brede neutraliserende antistoffen (bnAbs) opwekken die alle virusstammen kunnen uitschakelen. Hoewel sommige HIV-geïnfecteerde personen deze antistoffen natuurlijk ontwikkelen, bleek het kunstmatig opwekken ervan door vaccinatie tot nu toe onmogelijk.
Het Amsterdam UMC-team koos daarom voor een innovatieve germline-targeting strategie. Deze aanpak richt zich op de zeldzame voorlopercellen van bnAbs, de B-cellen die na activatie en verdere ontwikkeling uiteindelijk brede neutraliserende antistoffen kunnen produceren. Het experimentele vaccin bevat een speciaal ontworpen envelop-glycoproteïne trimeer genaamd BG505 SOSIP.v4.1-GT1.1, gecombineerd met het adjuvans AS01B.
In een dubbelblinde, placebogecontroleerde studie ontvingen 47 deelnemers een hoge dosis, lage dosis of placebo van het GT1.1 Env trimeer vaccin. Het primaire eindpunt was het opwekken van VRC01-klasse bnAb voorlopercellen, die zich richten op de CD4-receptorbindingsplaats van HIV.
De resultaten toonden aan dat het vaccin bij de meerderheid van gevaccineerde deelnemers VRC01-klasse bnAb voorlopercellen induceerde met een hoge frequentie. Deze voorlopercellen hadden somatische hypermutatie ondergaan die karakteristiek is voor de VRC01-klasse. Een subset van geïsoleerde VRC01-klasse monoklonale antistoffen neutraliseerde wild-type pseudovirussen en vertoonde structureel extreme gelijkenis met het bekende bnAb VRC01.
Het onderzoek demonstreert voor het eerst atomaire manipulatie van B-celresponsen door rationeel vaccinontwerp. De germline-targeting aanpak slaagde erin om met chirurgische precisie de juiste voorlopercellen te activeren, een prestatie die volgens Sanders jarenlang onhaalbaar leek. Deze doorbraak ondersteunt verdere ontwikkeling van germline-targeting strategieën voor HIV-vaccinontwerp.
Hoewel deze fase 1-resultaten veelbelovend zijn, representeren ze slechts de eerste stap in een meertraps vaccinatiestrategie. De volgende uitdaging bestaat uit het verder stimuleren van deze geactiveerde voorlopercellen om volwassen, brede neutraliserende antistoffen te produceren. Dit vereist waarschijnlijk aanvullende boost-vaccinaties met andere immunogenen.
De studie heeft wel enkele beperkingen. Het relatief kleine aantal deelnemers en de korte follow-up periode maken het nog onduidelijk hoe lang de immuunrespons aanhoudt. Bovendien moet in vervolgstudies nog worden aangetoond dat de geïnduceerde voorlopercellen daadwerkelijk kunnen rijpen tot volledig beschermende antistoffen.
In Nederland leven naar schatting 25.000 mensen met HIV, voornamelijk geconcentreerd in de Randstad. De huidige preventiestrategieën omvatten pre-expositie profylaxe (PrEP) met tenofovir/emtricitabine en post-expositie profylaxe. Behandeling bestaat uit combinatietherapie met antiretrovirale middelen, waardoor HIV voor de meeste patiënten een chronische, behandelbare aandoening is geworden.
Het onderzoek werd grotendeels gefinancierd door het National Institutes of Health HIVRAD-programma en de Gates Foundation. Constance Schultsz, hoogleraar Global Health aan Amsterdam UMC, benadrukt het belang van voortzetting van deze internationale samenwerking, vooral nu financiering van dergelijke studies onder druk staat.
Een vaccin tegen HIV zou vooral zeer welkom zijn in Afrika. Onlangs deden wetenschappers van Erasmus MC onderzoek naar de gevolgen van het 90 dagen zonder het stopgezette Amerikaanse hiv-hulpprogramma PEPFAR. Drie maanden zonder HIV-remmers en voorbehoedsmiddelen zullen leiden tot 150.000 extra doden in Afrika in de komende vijf jaar. Op 24 januari 2025 bevroor de regering-Trump alle buitenlandse hulpprogramma’s, waardoor sindsdien meer dan 20 miljoen Afrikanen met hiv geen toegang meer hebben tot levensreddende medicatie. De onderzoekers voorspellen dat drie maanden zonder toegang tot HIV-medicatie tussen de 20.000 en 75.000 extra sterfgevallen in zeven Sub-Sahara landen zal veroorzaken, plus meer dan 200.000 nieuwe besmettingen. Zelfs als de hulp wordt hervat, zullen veel hulpposten al zijn verdwenen, waardoor herstel jaren kan duren. PEPFAR staat voor President’s Emergency Plan for AIDS Relief en is in 2003 opgezet door de toenmalige president George W. Bush. Het wordt beschouwd als een van de meest succesvolle gezondheidsprogramma’s ooit en heeft al 25 miljoen levens gered.
Naar boven
